Sta op en wandel...je eigen weg
Al geruime tijd bestaat de wens om onderwijsfilosoof Gert Biesta als spreker te betrekken bij een van de netwerkbijeenkomsten van het Expertisecentrum Onderwijs en Identiteit. Begin juni 2021 is het zover en kan Biesta online vanuit zijn academische werkomgeving te Schotland verwelkomd worden. De belangstelling is, gezien ook het aantal nieuwe gezichten dat ingelogd is, groot!
Bij de start van de lezing wordt al direct duidelijk waarom Biesta het thema subjectwording graag wil belichten. Hoewel er gelukkig steeds meer aandacht voor het pedagogische in het onderwijs is en zijn drieslag ‘kwalificatie-socialisatie-subjectwording’ breed ingang vindt, heeft hij het idee dat subjectwording niet altijd helemaal begrepen wordt.
De vrijheid om je te verhouden tot de wereld
Hoe moeten we subjectwording dan wel verstaan? Waar draait het in de kern om in de opvoeding? In de geschiedenis zijn op deze vraag verschillende antwoorden geformuleerd. De pedagogische opdracht is zo bezien een weerspiegeling van de tijd. Zo kunnen we idealen als de vrije mens (Griekse tijd), de zelf denkende mens (Verlichting) of de zelf lezende mens (Reformatie) uit historische tijdsperiodes herleiden. Tegelijkertijd moet de mens zich ook proactief gaan verhouden tot de geschiedenis, ook in het wereldgebeuren hier en nu. Tot de actuele wereld, die van de mens een antwoord vraagt en aanreikt wat de mens te doen staat.
Biesta haalt hier Rousseau aan. Deze schrijver van het werk Émile (1762) meende dat bij de opvoeding de samenleving buiten de deur gehouden moet worden, zodat 100 procent uit het kind kan komen. Deze ‘afschermingspedagoog’ schreef echter tegelijk, dat kinderen de uitdaging moeten krijgen om staande te blijven in deze complexe wereld, waar aan hen getrokken wordt. Rousseau brengt daarmee naar voren dat de volgende generatie geholpen moet worden om met hun eigen passies om te gaan. Om de vrijheid te nemen om eigen keuzes te maken en te leren een eigen leven te leiden in de wereld. Hoe je omgaat met al je vermogens, je beperkingen, je passies en met alles wat er op je af komt en aan je trekt. En dat niet later, maar ook nu al in je jeugd. De opvoedingsvraag draait volgens Biesta dus om het hoe; hoe we kinderen kunnen helpen om zelf op te staan en te gaan wandelen. Daar ligt de kern van subjectwording.
Goed onderwijs is wereldgericht onderwijs; het leidt tot reflectie over wat ‘ik’ daarmee wil.
Het pedagogische als existentieel gebaar
Wat betekent dit voor de opvoeder? Hoe zal uit de relatie tot de wereld een ‘ik’ gaan optreden? Biesta meent dat opvoeding gaat om Erziehung, het proces waaruit de wens om mens-te-willen-zijn groeit. Dat mens-willen-zijn doet dus een appèl op de wil van het kind en daar ligt dan ook een taak voor de opvoeder. Deze dient kinderen uit te dagen en te enthousiasmeren om zichtbaar te worden. ‘We kloppen op de deur van onze leerlingen en vragen ‘Is daar iemand?’’, aldus Biesta. Het pedagogische is volgens hem eigenlijk een existentieel gebaar. Het is de opdracht van volwassenen om het ‘ik’ van de leerlingen te laten verschijnen.
Subjectwording betekent als mens aangesproken te willen worden, zoals in het eerste Bijbelboek ook naar voren komt: ‘Mens, waar ben je?’
Engagement & emancipatie
Wat betekent dit voor het onderwijs? Voor de praktische vertaling wijst Biesta op twee principes. Ten eerste gaat het om betrokkenheid op de wereld, zodat kinderen niet daar buiten blijven staan. De relatie tussen volwassene en leerling moet liefde tot de wereld opwekken, zodat leerlingen hun betrokkenheid daarop gaan ervaren en zich willen verbinden met de wereld. Ten tweede gaat het om de bescherming van leerlingen, zodat de wereld hen niet zal overspoelen en deze op afstand gehouden kan worden. Zo kunnen leerlingen zelf staande blijven in alles wat op hen afkomt en zich emanciperen. De combinatie van deze twee woorden, engagement en emancipatie (naar Meirieu), betekent volgens Biesta het uitdagen om de wereld te leren kennen, zonder zich te verliezen in de wereld, waardoor het eigen ‘ik’ niet meer onderscheiden zou worden. Die uitkomst, het ‘ik’, valt niet te programmeren, in een boekje vast te leggen of evalueren; dat behoort tot de vrijheid van het individu.
‘De opbrengst?…dat ben ik’, zei een leerling.
Het onderbreken van het moment
Tot slot gaat Biesta in op pedagogische kwaliteitenDiverse aspecten van deze pedagogische kwaliteiten raken aan wat beschreven staat in het artikel Geloof en didactiek, zie https://identiteitsplein.nl/a/geloof-en-didactiek-cjmae3dea00tq09442dg0w1uc, die de volwassene daarbij kan hanteren. Als eerste noemt Biesta de kwaliteit van het onderbreken. Daarmee bedoelt hij dat het nodig is om leerlingen even uít de situatie te halen en hen een reflectiemoment te gunnen. Waar zijn ze zelf in deze situatie? Vervolgens wordt het vertragen naar voren gebracht. Het gunnen van de tijd en ruimte om de wereld te ontmoeten, de wereld tegen te komen en zichzelf in relatie met de wereld te brengen. Pedagoog Korczak heeft dit principe volgens Biesta mooi uitgewerkt. Tenslotte noemt Biesta het belang om leerlingen te steunen en te voeden, zodat ze het ook volhouden en uithouden in de wereld.
Je moet jezelf als subject kunnen onderbreken van alles wat er op je af komt, vertragen om de aandacht te richten op wat ons toekomt en ons gegeven is; dat is ook een christelijke boodschap.
