De aula van de Theologische Universiteit Utrecht zat bomvol deze dag. Het was duidelijk dat de vragen en problemen die Jonathan Haidt in zijn boek The Anxious Generation (‘Generatie angststoornis’) aan de orde stelt over jongeren, hun geestelijk welbevinden en smartphonegebruik een gevoelige snaar raken. We waren op 27 september 2024 bijeen voor reflectie op dit thema, in een netwerkbijeenkomst georganiseerd door Verus en het Expertisecentrum Onderwijs en Identiteit. Hier volgt een verslag van het ochtendprogramma.

Life Rules

Na de dagopening werden we kort toegesproken door Daan Molenaar van de EO. Hij vertelde over het project Life Rules, waarin de EO in samenwerking met de CHE een platform biedt om jongeren te helpen gezonde gewoontes te ontwikkelen. Hierin komen geestelijke gezondheid en het navolgen van Jezus bij elkaar. Het constante scrollen, jezelf vergelijken met anderen, de rusteloosheid van constante prikkels: hoe verhoudt zich dat tot je relatie met God en het vinden van je identiteit in Christus? Neem zeker een kijkje op https://meer.eo.nl/life-rules om te kijken wat hier aangeboden wordt.

Sombere getallen en grafieken

Als voormalig staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport kent Maarten van Ooijen het dossier ‘verslechterende mentale gezondheid van jongeren’ maar al te goed. Hij trakteerde als hoofdspreker zijn publiek op talloze grafieken, diagrammen en getallen over de ontwikkeling van deze trend, die immers ook de achtergrond vormen van Haidts boek. Voor meer uitstekende informatie rond het boek van Haidt en de aflevering van Pointer (KRO-NCRV) over smartphonegebruik onder jongeren (19-09-2024), zie https://pointer.kro-ncrv.nl/generatie-angststoornis-of-geenpaniekVoortdurend was hierbij uiteraard de interessante vraag: ‘maar wat zeggen die getallen precies?’ En: ‘In hoeverre heeft de opkomst van de smartphone hieraan bijgedragen?’

Een paar opvallende punten. In 2012 vindt ogenschijnlijk een belangrijk keerpunt plaats. Tot die tijd ervaren jongeren de smartphone vooral als positief, maar dan verschijnt de iphone-4 waarmee voor het eerst selfies gemaakt kunnen worden. Is dat dan het vermaledijde punt dat ideale zelfpresentatie en voortdurende vergelijking met anderen de boventoon gaan voeren? De geboorte van intense digitale onzekerheid?

En hoe is de rol van Covid te duiden? Is dat weer een punt van verdieping van digitale malaise voor jongeren? Het is niet moeilijk om het beeld voor je te zien van jongeren die op dat moment teruggeworpen worden op zichzelf en verstrikt raken in de verlokkingen van sociale media.

Zijn jongeren echt ongelukkiger?

Een kanttekening van Van Ooijen: ‘Uit onderzoeken blijkt duidelijk dat jongeren steeds meer eenzaamheid ervaren. Maar betekent dat ook dat ze eenzamer zijn?’ Hij merkt op dat de huidige generatie jongeren voortdurend de vraag naar mentaal welbevinden krijgt voorgeschoteld en dus ook kan neigen naar overmatige ‘zelf-pathologisering’ op dit punt. De afgelopen decennia toonden een explosieve toename van het gebruik van GGZ-hulp onder schoolkinderen. Wat moeten we daaruit afleiden? Gaat het feitelijk ‘slechter’ met kinderen, of zijn we diagnoseverslaafd en wijst dit meer op een maatschappelijk probleem? Leggen we elkaar en dus ook onze kinderen wellicht eisen en manieren van leven op die gewoon niet goed voor ons zijn?

'Gaat het feitelijk 'slechter' met kinderen, of zijn we diagnoseverslaafd?'

Wie redt ons van de smartphone?

Net als andere critici van Haidt wil van Ooijen graag het beeld nuanceren dat de smartphone eenzijdig de grote boosdoener is die alle mentale problemen van jongeren veroorzaakt. Hij ziet het meer als een belangrijke factor in een breed scala van oorzaken.

Eén ding wil de politicus Van Ooijen alvast benadrukken: verwacht de oplossing van het smartphoneprobleem niet van de politiek. In de eerste plaats hebben we te maken met techbedrijven die internationaal opereren en dus ontstijgen aan beleid en wetgeving van landelijke overheden. Tegelijk ziet hij bij de politieke meerderheid niet de wil om dit probleem aan te pakken. We zijn als samenleving dus zelf aan zet. Van Ooijen wijst op het succesvolle voorbeeld van het dorp in Ierland waar men besloot de smartphone uit te bannen uit de levens van jongeren nadat ze een grote toename van angst en depressie zagen.

'Verwacht de oplossing niet van de politiek. We zijn als samenleving zelf aan zet.'

Na de hoofdlezing van Van Ooijen was het de beurt aan achtereenvolgens pedagoog en psycholoog Bert Wienen, theoloog Nelleke Plomp en historicus Saskia de Graaf met een gezamenlijke bijdrage en tot slot Mark Buck, voorzitter van het college van bestuur van Verus.

De pedagogische bal ligt bij de ouders

‘Hebben we wel de juiste generatie op het oog?’ vraagt Bert Wienen zich af. Niet zozeer de jongeren hebben een angst-‘stoornis’, zoals dat natuurlijk direct moet heten, maar we hebben te maken met angstige, overbezorgde ouders. Het probleem ligt hier niet zozeer bij de jeugd, maar bij ouders die weer serieus, met elkaar, in verbinding en onderlinge afstemming, de opvoeding van hun kinderen ter hand moeten nemen. Niet alleen door ‘samen afspraken te maken’, bijvoorbeeld rond telefoongebruik, maar vooral door gezamenlijk de verantwoordelijkheid voor de opvoeding van hun kinderen te voelen en te nemen.

Wortels, verbinding en hoop

Theoloog Nelleke Plomp en historicus Saskia de Graaf toonden het beeld van een astronaut, los zwevend in de ruimte om het unieke weer te geven van hoe wij als mensen onszelf zijn gaan zien in deze ‘seculiere tijd’. Ja, je bent vrij, maar dan wel in een ruimte die leeg en beangstigend is. Je mist wortels en verbondenheid. Ze wezen (voorzichtig) op de positieve rol die kerken hierin kunnen hebben. Dat zijn immers concrete gemeenschappen waar je kan oefenen in verbondenheid. Juist kerken zijn plekken waar de ‘spirituele praktijken’ die ook Jonathan Haidt (zelf atheïst) als oplossing aanwijst kunnen gedijen: bijvoorbeeld het oefenen in verstilling, en het ervaren van gedeelde, heilige momenten.

Leugens, liefde en leiding

‘Ik ben wat ik heb, ik ben wat ik doe en ik ben wat andere mensen over mij zeggen of denken’. Met deze ‘drie grote leugens’ die wij volgens Henri Nouwen over onze identiteit kunnen hebben opende Mark Buck zijn bijdrage. De kunst is om te ontdekken en te ervaren dat we geliefd zijn. Maar hoe kan onderwijs daarbij helpen en niet die drie identiteitsleugens voeden? Dat is een grotere en fundamentelere vraag dan alleen te kijken naar de smartphone, zo betoogde Buck.

'De kunst is om te ontdekken en te ervaren dat we geliefd zijn.'

Hij verwees naar de indringende documentaire Erop of eronder van Verus die 30 september is uitgezonden. Deze documentaire toont de enorme druk die er op jongeren ligt in het onderwijs en in feite alle manieren waarop de drie leugens aan hen trekken. ‘Gelukkig zijn we machteloos’ is de cynische conclusie die je dan kan trekken. Een conclusie waar Buck zich echter niet bij neerlegt. Hij vraagt zich af hoe we die liefde waar Nouwen van spreekt kunnen vormgeven in bestuurlijke verantwoordelijkheid. Het creëren van tedere momenten. De agency van mensen aanspreken: ‘ik ben niet machteloos!’ Duidelijke grenzen trekken wanneer dat nodig is.

Het verder doordenken over onze eigen rol en verantwoordelijkheid konden we vervolgens volop doen in het middagprogramma, waar diverse workshops ons hiertoe uitnodigden.